Wat is het doel van mental coaching ?
Mental coaching wordt omschreven als het systematisch leren en trainen van mentale vaardigheden met als doel de sportprestaties te verbeteren en het plezier in sportbeoefening te behouden.
Over welke mentale vaardigheden gaat het ?
Aandacht focussen * Afleiding door gedachten weerstaan * Afleiding door externe gebeurtenissen weerstaan * Nadenken en analyseren op de juiste momenten * Emoties sturen en controleren * Zichzelf hernemen/kunnen onthechten * Doelgericht werken *Vertrouwen in zichzelf opbouwen *Offers brengen * Gedrevenheid/vastberadenheid tonen *Zich afsluiten * Verantwoordelijkheid nemen * Met stress omgaan * Zichzelf juiste instructies geven *Leren van succes en mislukking * Omgaan met tegenslagen * Conflicten aankunnen * Communiceren * Functioneren in teams
Zelfbewustzijn, zelfvertrouwen, productief denken en de gedrevenheid om te presteren kan je omschrijven als de basisvaardigheden. De coachee zal als hij deze vaardigheden wil ontwikkelen in zichzelf moeten duiken : welke belemmerende gedachten heeft hij over zichzelf, wat is zijn zelfbeeld, wat gelooft hij dat er waar is over zichzelf ? Brengen deze gedachten hem iets positiefs op of niet ? Kan hij deze veranderen ? Hoe kan hij deze veranderen ?
Performance skills zijn mentale vaardigheden die je op het veld nodig hebt. Bijvoorbeeld strategische beslissingen nemen, aandacht richten, afleiding buitensluiten en gevoelens en emoties sturen. Denk hierbij bv aan het niet verspillen van energie aan frustraties tijdens de wedstrijd !
Persoonlijke ontwikkelingsvaardigheden hebben betrekking op een volwassen manier van denken en handelen, het ontwikkelen van de eigen identiteit en de manier waarop de speler goed kan omgaan en communiceren met een ander en of zij anderen sociale steun willen en kunnen geven.
Als laatste zijn er de teamvaardigheden : vertrouwen ontwikkelen in zichzelf als team en samenwerking binnen het team.
Bij de basisvaarigheden gaan we onszelf leren :
Doelen te stellen (goalsetting) – We gaan hierin richtlijnen en tips geven HOE dit kan bv : SMART goal – COACHING principe (zie ook dossier Reverse engineer jouw team)
Persoonlijke doelen stellen
Je krijgt veel informatie van de spelers zelf als je hen vraagt wat ze van de training vonden. Het is mogelijk dat een speler zegt “ik vond dat ik beter kon”. De conversatie kan heel vlug afgelopen zijn als de trainer zegt : “volgende keer heb je terug de kans om beter te doen, het was jouw dag niet of jouw inzet ontbrak vandaag op het plein.”
Je krijgt heel wat meer informatie als je doorvraagt.
“Wat dacht je dat beter kon ?” Waarom ging het niet ?”
“ik had het gevoel dat mijn passen heel slordig en onnauwkeurig waren, ik heb nog steeds niet genoeg controle over de hoge ballen,…”
“Volgende training lassen we enkele extra oefeningen in zodat je hierin beter kunt worden !”
Op deze manier heeft de speler zichzelf een doel gesteld (persoonlijk doel) dat ook het team ten goede komt. Als de coach hierop inspeelt, gaat hij veel meer gedaan krijgen van de speler en hetgeen hij nieuw geleerd heeft of beter onder de knie heeft met vertrouwen toepassen op het veld. De speler heeft zijn eigen doel bereikt !
SMART GOALS : specifiek, meetbaar, acceptabel, realistisch ,(in bepaalde) tijd
Specifiek : doelstelling dient specifiek te zijn voor de speler, zeggen ik wil een betere speler worden is te vaag ; je stelt eerder de vraag : wat kan ik doen om een betere speler te worden ?
Vb : Ik wil sneller worden. Het liefst wil ik mijn tijd verbeteren van…naar…in……dagen/weken
Het doel is Meetbaar : de speler kan checken of hij vorderingen maakt of een bepaalde vaardigheid onder de knie krijgt.
Het doel wordt positief uitgedrukt : ik maak 90 % kansen af ipv ik ga maar 15 % missen.
De trainer zal een belangrijke rol spelen in het medebepalen of een speler acceptabele en realistische doelen heeft gesteld. Belangrijk is dat zij zich persoonlijke doelen kunnen stellen, ze leren te werken om hun doel te bereiken. Een bereikt doel is een persoonlijke overwinning op zichzelf.
Het doel is om in een specifiek bepaalde tijd een doel te kunnen bereiken, dus vooraf afgesproken.
De trainer kan hier handig op inspelen door hun nieuwe vaardigheden te integreren in de match zelf en kan zelf externe doelen stellen naar individuele spelers en de spelers als groep.
Trainer kan dan ook voor de hele ploeg doelen opschrijven die aan diezelfde SMART criteria beantwoorden.
Welke doelen stel je jezelf, welke doelen stelt de ploeg voorop ?
Uiterlijk (van trainer) of innerlijk (vanuit jezelf)
Process : met het doel om iets aan te leren
Performance : groei tijdens bepaalde termijn, groei tijdens de training , “beter” worden
Outcome : resultaat gericht, competitief
Hoe kan ik mijn doel/droom ooit bereiken ? Enkele tips
- Je kan bv op een poster een tijdlijn tekenen. Op het einde van de lijn schrijf je wat je droom of doel is. Als je er een foto kan bijplakken van jouw idool/voorbeeld of wat jouw doel representeert is dat zelfs nog beter !
De tijdlijn kan je nu verder gaan verdelen in kleine stukjes. Noteer telkens goed wanneer je vooruitgang boekte, je tijd verbeterde…Noteer ook alles erbij wat je aan hulpmiddelen kunt inzetten om jouw doel te bereiken.
Als je weet waar je naartoe wil, kan je de weg ernaar toe uitstippelen. Begin dus steeds met het einddoel in gedachten.
- Belangrijke punten bij het stellen van jouw doel, of ze nu klein of groot zijn :
- Positief formuleren ! Zeg dus niet tegen jezelf : “Ik ga deze stomme fout niet meer maken”. Je maakt ze dan toch uiteindelijk wel ! In plaats hiervan kan je beter zeggen : deze keer ga ik mijn passen nauwkeuriger afwerken.
- Wees gedetailleerd ! Zeg niet : “ik wil beter worden”. Waarin wil je beter worden ? Hoeveel seconden zou je je tijd moeten kunnen verbeteren ? Hoelang kun je de bal langer controleren ? Hoeveel penalty’s ga je erin knallen ?
- Loop niet te hard van stapel en deel jouw doel in kleinere en haalbare stappen. Vergeet niet te vieren wanneer je een persoonlijk doel hebt behaald. Je hebt het gedaan, dus je mag fier zijn op jezelf !
- Werk niet aan te veel doelen tegelijk. Concentreer je op maximum twee doelen tegelijk zodat je je kunt blijven focussen zonder door bijzaken afgeleid te zijn.
- Hou een agenda of kalender bij waar je hetgeen je bereikt hebt in kunt noteren.
Je kan ook de “reverse engineering” techniek toepassen :
Reverse engineer jezelf of jouw team !
Maak een spelersprofiel aan zodat je jouw eigenschappen, kwaliteiten, vorderingen kunt noteren. Schrijf hier ook de tips in van jouw trainer. Zet er een persoonlijk doel in en vraag ook aan de trainer of hij jou een opdracht kan geven. Werk ook samen met jouw ploeg naar een gezamenlijk doel !
Self talk
Vaak haal je jezelf onderuit door slechte dingen te vertellen over jezelf, in feite beoordeel je jezelf (ik ben goed/ik ben slecht). De kunst is om jezelf en je omgeving te “observeren”, op die manier geef je zelf geen betekenis aan de situatie. Als je geen betekenis geeft aan de situatie heeft het ook geen invloed op jou. Dit heb je zelf onder controle !
Wat is zelfvertrouwen ?
Geloven in jezelf : geloven dat je iets kunt (= zelfverzekerd gevoel), geloven dat je talent hebt, lef hebben, je sterk voelen, rustig zijn, zeker zijn van je stuk, jou niet laten overdonderen door tegenslag, accepteren en doorgaan ! Je maakt indruk, je laat je niet imponeren.
Waarvan krijg je meer zelfvertrouwen en waarvan minder ?
++++++++++++++++
- De trainer heeft jou na een actie een geweldig compliment
- Je hebt een prachtig doelpunt gemaakt
- Je hebt net heel goed nieuws gekregen
- Mensen vinden mij goed, zeggen dat ik talent heb
- Ik spreek positief OVER en TEGEN mezelf
- Je presenteert je sterk aan jouw tegenstander
Kies een voorbeeld van een bekende speler en hou deze in de gaten : wat zijn zijn kwaliteiten ? Hoe is zijn houding ? Wat doet hij zoal op en rond het veld ? Wat kan je van hem leren ? Observeer hem en doe hem gerust na ! Zo hebben deze bekende spelers zelf hun voorbeelden of idolen !
Minder zelfvertrouwen ———-
- De trainer heeft zich boos gemaakt en jou uitgescholden
- Je bent bang om fouten te maken (=faalangst)
- Omstaanders schelden naar jou en je team
- Jouw vader schreeuwt heel hard naar jou vanop de zijlijn
- Mensen zeggen dat je nooit veel te betekenen zult zijn
- Er niet helemaal durven voor gaan
- Weinig succeservaring in jouw team (5 laatste matchen op rij verloren)
- Druk niet aankunnen op hoger niveau (wat wil je zelf ? Spelen voor het plezier of echt prestatiegericht ?)
- Je probeert te hard
- Lang blijven hangen bij slechte gedachten (= sneeuwbaleffect) waardoor je jezelf onder druk zet
- Geen verbinding kunnen aangaan met teamgenoten
- Je laat je onder druk zetten door de buitenwereld (trainer, supporters, ouders, school, liefje, ed)
- Je beoordeelt jouw prestaties ipv deze te observeren
- Je vergelijkt jezelf teveel met andere sporters
- Je koestert te hoge verwachtingen, deze kunnen jouw prestatie de nek omdraaien
- Een blessure kan je onzeker maken
Hoe kan je zien of iemand zelfvertrouwen heeft, of zelfzeker is ?
Houding : hij loopt rechtop, kijkt krachtig met zijn ogen
Reacties : hij reageert amper als hem iets wordt toegeroepen, is moeilijk uit zijn concentratie te krijgen
Lichaam : spieren in het gezicht zijn ontspannen, niet krampachtig
Spreken : spreekt duidelijk en goed verstaanbaar
De wedstrijd staat op het punt om de beginnen, de spelers schudden elkaar de hand. Jij geeft de tegenstander een stevige handdruk en kijkt hem zelfverzekerd in de ogen. “Veel geluk” zeg je nog met een glimlach. Je laat de tegenspeler merken dat je er klaar voor bent en niet van plan bent om je vlug gewonnen te geven. Je gaat de strijd aan !
Hoe kan je je zelfvertrouwen verhogen ?
AFFIRMATIES = self talk
Je kan affirmaties gebruiken : dit is zelfspraak of dingen die je tegen jezelf zegt. Dat kan hardop of in je hoofd !
Als je deze vaardigheid wenst onder de knie te krijgen let dan op de volgende dingen :
* de affirmatie is steeds positief (van de 10 doelpassen, scoor ik er 8 NIET ik mis 2 doelpassen.
* de affirmatie is steeds in de tegenwoordige tijd (dus ik ben, ik heb, ik sta, ik loop NIET ik zal, ik wil, ik word)
JUST DO IT !!!
Denk aan iets dat je graag zou willen of willen doen maar bang voor bent. DOE het dan toch !
Dat kan voor iedereen iets totaal anders zijn : voor de ene is dat op iemand toestappen en een vraag stellen, voor de ander is het zeggen wat hun dwars ligt, voor nog anderen is het bv een penalty nemen of bungee-jumpen,…
Belangrijke tips :
- Leer visualiseren : probeer je zo goed en gedetailleerd mogelijk voor te stellen hoe je gewenste resultaat er uit ziet ! (Volgend onderwerp !)
- Vertrouw erop dat je op je best zal presteren en leer van jouw succes én falen
- Leer om enkel te observeren en niet te beoordelen : zie objectief wat er zich afspeelt in plaats van op te merken hoe goed of hoe slecht het gaat !
- Geloof hebben in iets of iemand, een ritueel of handeling voor de wedstrijd, bidden,…als je een routine ontwikkeld, wordt het gemakkelijker jou te concentreren op het spel. Wanneer je geest er in gelooft, blijkt er veel te kunnen.
Gebruik maken van visualisaties of mentale voorstellingen
Visualiseer de hele wedstrijd, jouw pas of doelpoging en roep hierbij een positieve emotie op !
Dit is absoluut de favoriet van vele sporters, velen repeteren de wedstrijd in hun hoofd de avond voor ze gaan slapen en herhalen dit nog eens in de kleedkamer voor de wedstrijd begint.
Hoe maak je een mentaal beeld ? Net of je jezelf in een film zou zien, alleen ben jij zowel regisseur als hoofdrolspeler.
- Leer hoe je zo gedetailleerd mogelijk een beeld krijgt van jouw gewenste resultaat (scoren, goede pas geven, wedstrijd winnen, penalty nemen)
- Roep alle mogelijke positieve indrukken op en gebruik hiervoor al jouw zintuigen : voel hoe prettig het is om te winnen, dat yes gevoel na de goal of die kreet : I dit it !!! Ruik het gras, voel de bal tegen jouw voet, smaak die zoete overwinning !
- Leer jezelf te vertrouwen, geloof in jouw kunnen, weet dat je op jouw best gaat presteren maar laat alle verwachtingen naar het gewenste resultaat varen. Winnen of verliezen, je leert zowieso altijd, zowel van jouw overwinningen als jouw fouten !
- Zie jezelf eerst mentaal goed presteren, voel alsof je het reeds ervaart en neem actie !
Groeien of stilstaan (growth mindset versus fixed mindset)
Vaste mindset
- Ik heb talent, waarom zou ik hard werken ?
- Het is nu eenmaal zo, zo ben ik, dat kan ik niet veranderen.
- Het resultaat is enkel te danken aan mijn talent
- Ik ontloop uitdagingen, waarom zou ik mezelf verbeteren ?
- Ik geef gemakkelijk op, ik probeer het niet opnieuw als iets niet meteen lukt
- Ik vind die opmerkingen van mijn trainer maar niets
- Ik ben jaloers op het succes van anderen
Groei mindset
- Ik geloof dat ik vaardigheden, kwaliteiten en eigenschappen kan ontwikkelen
- Ik vind uitdagingen leuk
- Ik hou vol, ook als het eens tegenzit
- Ik vind dat hard werken bijdraagt aan mijn resultaat
- Ik leer van de feedback van mijn trainer
- Ik kan genieten van een mooie prestatie…ook als het van iemand anders komt
Het ergste dat er kan gebeuren als je iets nieuws probeert is dat je er iets van leert!
Motivatie
Hoe gemotiveerd ben je met je sport bezig ?
Kan je niet wachten om te gaan sporten, of zou je liever iets anders willen doen ? Voel je je goed wanneer je traint of eerder verveeld ?
Waardoor word je gemotiveerd ? Waar wordt de motivatie juist minder van ?
Op welke prestatie ben je trots ? Wat wil je nog presteren/bereiken ?
Amotivatie (= helemaal niet gemotiveerd, weinig energie beschikbaar)
Gedachte : Waarom zou ik dat doen ?
Het boeit me niet, het maakt niet uit of ik het doe.
Extrinsieke motivatie
Gedachte : Ik train omdat ik anders niet wordt opgesteld. Ik train omdat ik geen flater wil slaan bij de wedstrijd.
Ik doe iets omdat ik een beloning krijg, ik doe iets om straf te ontlopen.
Ik doe iets omdat ik me anders schaam of schuldig voel
Ik doe iets omdat het mij iets kan opbrengen
Ik doe iets omdat ik het belangrijk vind voor mezelf
Intrinsieke motivatie
Gedachte : Ik kan niet wachten om te gaan trainen, ik heb er zin in.
Ik doe het omdat ik het graag doe, het past bij mij.
Thomas Vermaelen, Rode Duivel en spelend bij FC Barcelona zegt : wanneer iemand gepusht wordt van thuis uit om voetballer te worden dan lukt dat toch niet. Het belangrijkste is er plezier in hebben, zelfs nog op latere leeftijd zoals ik, want dan komt altijd het beste naar boven!
Emoties sturen en controleren
Positieve/negatieve emoties : positieve emoties hebben een positieve invloed op jouw lichaam, negatieve emoties hebben een negatieve invloed op jouw lichaam.
Emoties kunnen je vooruithelpen of juist tegenhouden. Jouw emotionele reacties zijn het resultaat van wat je gelooft dat waar is en van waar je op dat moment de meeste aandacht op richt.
Per dag switch je duizend maal van de ene gedachte en emotie naar de andere zonder je je hiervan bewust te zijn. Zo’n wissel noemen we ook wel een shift in het Engels. Je neemt als het ware iedere keer opnieuw een andere “staat van zijn” aan. Je voelt je prettig of juist niet prettig, boordevol energie of juist lusteloos, blij of boos. Wat we vaak niet weten is dat onze negatieve gedachten en emoties onze kracht wegnemen. De eerste stap is dus dat we ons bewust moeten worden van deze emoties.
We gaan even op onderzoek : negatieve emoties maken dat je minder helder gaat denken, minder efficiënt beslissingen gaat nemen en minder duidelijk gaat communiceren. Ze zijn ook echt slecht voor het goed functioneren van je lichaam : er treedt verminderde lichaamscoördinatie op en er is hogere kans op hoge bloeddruk en hartziekten.
Angst en verdriet zijn bv letterlijk grote energievreters. Ze zijn de demonen die jouw energielevel verlagen ! Je kan soms een zwaarte voelen, je hebt donkere gedachten, kortom van kracht is er geen sprake. Deze emoties kunnen je immobiliseren. Zeg maar enkele woorden luidop en voel wat ze betekenen : Ik kan het niet, ik ben een loser, ik voel me machteloos, ik heb hartzeer, och arme ik, ik voel me verraden, ik wil hier ontsnappen, ik ben in paniek, ik twijfel…
Blijf je te lang stilstaan bij deze emoties dan geef je je controle over aan anderen want je hebt zelf te weinig energie. Je voelt je een slachtoffer en je vindt het onmogelijk om dit te veranderen.
Bij woede heb je al wat meer energie voor handen maar deze gebruik je meestal of overwegend om controle te houden over anderen. Misschien denk je wel dat je sterk bent als je bv gemeen bent, op wraak belust bent of gefrustreerd bent maar dat is helaas niet waar !
Positieve emoties zijn diegenen die ons energie geven en ons goed laten voelen over onszelf ! Zij zijn onder andere verantwoordelijk voor : verbeterde prestaties, grotere creativiteit en probleemoplossend vermogen, flexibel denken, verbeterd geheugen en verhoogde immuniteit tegen ziektes.
Misschien denk je wel : hoe kan ik me in godsnaam goed voelen als ik verdrietig ben of geïrriteerd ? Wel eigenlijk kunnen we er bewust voor kiezen, met een beetje oefening kun je leren die positieve gevoelens zelf op te roepen !
Verlies, tegenslag en moeilijke periodes maakt iedereen mee, laat jou er niet door meeslepen maar zet door. Vraag je af hoe je hier sterker kunt uitkomen !
Focus/concentratie
Vaak is talent niet voldoende en zal je hard moeten werken. Richt je op zaken die er echt toe doen en waar je beter van wordt ! Hou je niet bezig met bijzaken, laat dat aan iemand anders over.
Concentreer je op wat je moet doen om een goede prestatie te leveren en geniet ervan. Niet te veel bezig zijn met het winnen van…
Gebruik muziek om je in de juiste stemming te brengen. Dit kan voor iedereen verschillend zijn. Hebben jullie al een teamnummer ? Een lied waar jullie met z’n allen echt energie van krijgen ?
Meer over focus en concentratie (oefening + checklist wedstrijden) vind je hier : Blog mentale kracht
Afleidingen door externe gebeurtenissen weerstaan:
Ook al kan naast het veld de nodige tumult ontstaan tussen supporters en spelers, scheidsrechters en supporters enz…mentaal sterke sporters hebben zichzelf onder controle en laten zich niet van de wijs brengen door dingen uit hun omgeving. Hou je gedachten en emoties onder controle !
Ga eens na voor jezelf en met je ploeg welke uitspraken jullie zoal te horen krijgen en welk effect dit op jullie heeft.
Wat als iemand anders naar of agressief naar je is ?
Als je voelt dat je kwaad of gefrustreerd raakt kun je volgende dingen doen vooraleer de boel escaleert of de stoppen doorslaan bij jou :
* je neemt het niet persoonlijk (ach de scheidsrechter heeft een slechte dag gehad, no big deal..) je relativeert het.
* concentreer je op jouw ademhaling (adem 3 x diep in- en uit)
- je kan je instellen op positieve emoties door verschillende technieken te gebruiken (Freeze-Frame, ideale zelf, andere betekenis geven)
- Leer hart en geest samenwerken door middel van hartcoherentie : Hartcoherentie : samenwerking van hart, geest en lichaam !
Alleen de “staat” waarin je jezelf bevindt is belangrijk, niet de omstandigheden rondom jou !
Teamvaardigheden : Goed worden door goed samen te werken
Uit onderzoek is gebleken dat sporters in een team minder presteren dan dat zij in hun ééntje zouden doen. Het is zelfs bewezen dat hoe groter de groep, hoe minder de individuele teamleden presteren.
Teamleden denken snel dat andere spelers van hun team niet maximaal hun best doen. Of het nou bewust of onbewust is, ze gaan dan zelf ook het rustiger aan doen.
De tweede reden is dat mensen het rustiger aan doen in een team omwille van de opbrengst van de prestatie. Wanneer je een prestatie levert, krijg jij alleen alle eer, wanneer je verliest ook alle kritiek !
Hoe zorgen jullie dat je het maximale uit jullie team halen ?
Geef iedereen een belangrijke taak waarop ze trots kunnen zijn
Zorg dat je past bij het team, dat je het leuk vindt met elkaar.
Jullie spelen, vechten, zweten, zwoegen voor hetzelfde team, maak elkaar na een verliespartij geen verwijten.
Uiteraard kan je iedereen niet even graag hebben en heb je een voorkeur voor bepaalde spelers, toch is het belangrijk om respect te hebben voor iedereen. Als jullie een gezamenlijk doel stellen, zullen jullie merken dat jullie meer geneigd zijn om samen te werken en naar die gezamelijke prestatie te werken zonder dat jullie elkaar echt sympathiek hoeven te vinden.
Geef elkaar geregeld een compliment, je laat jou en jouw medespeler focussen op positieve aspecten op die manier. Vraag jullie af wat jullie van elkaar kunnen leren in plaats van steeds de verschillen te zien.
Focus op jezelf en jouw team niet op de tegenstander
Concentreer jullie op waar jullie goed in zijn
Zie dat je mentaal al 1-0 voor staat voor de wedstrijd is begonnen (imponeer de tegenstander nog voor de wedstrijd begint !) = haal ze uit hun concentratie
Leer hoe jullie op een gezonde manier met elkaar communiceren :
Luister goed naar de ander, onderbreek elkaar niet. Reageer niet onmiddellijk
Blijf positief denken, gericht op oplossingen niet op problemen
Kies je woorden zorgvuldig, woorden zijn ook energie en kunnen zwaar en kwetsend zijn.
Spreek elkaar aan en roddel niet achter de rug. Wanneer het toch te moeilijk wordt, schakel dan hulp in van de mental coach of jouw trainer.
Blijf bij het onderwerp, haal geen oude koeien uit de sloot, je hoeft een andere speler niet steeds weer aan dezelfde fout te herinneren.
Heb respect voor iedereens mening
Zeg al eens wat vaker sorry, het is ok om jouw eigen fouten toe te geven !
Kies een aanvoerder die zorgt voor een goede sfeer en die het team kan oppeppen !
We kunnen ons volgende dingen afvragen :
- Wat zijn onze eigen kwaliteiten ?
- Wat is het potentieel van iedere speler en het potentieel van de groep ?
- Wat is mijn specifiek talent/bijdrage aan de ploeg ?
- Zijn we bereid om te werken en te groeien ?
- Herstel na verlies van match, hoe vangen we dit op ? Hoe reageren op feedback van de trainer en omgeving ?
- Wat zijn de kwaliteiten van winnaars of van een “winning team” ?
- Wie zijn wij als team, waar staan we voor ?
- Welke regels dienen we te respecteren t.o.v. trainer, medespelers, tegenspelers en toeschouwers?
Bronnen & links
“Mentale vaardigheden voor jonge sporters” door sportpsycholoog Wim Keizer, oprichter Skerpe jeugd, academie voor mentale ontwikkeling te Amsterdam
“Scoren met het hoofd”artikel_scorenmethethoofd , oefenboek voor jeugdspelers, Perquy & Maenhout“Sportpsychologie” Frank C. Bakker & Raoul R.D. Oudejans
“The inner game of tennis”, the ultimate guide to the mental side of peak performance, Timothy Gallwey, 1975
“Mental training with children for sport and life”, Terry Orlick & Nadeane McCaffrey, University of Ottawa
Chart of emotions, “The Sedona Method” Hale Dwoskin (teachings of Lester Levenson)
Hartcoherentie, de kracht van emoties. Heartmath Instituut Benelux
Soccer mindset : mental skills for youth football coaches, Don Macnaughton & Dr Cameron Stark
Phuro! 